Budowa tunelu

Wprowadzenie do budowy tuneli obejmuje zrozumienie celu, historii i podstaw budowy tuneli.

Tunel to podziemne przejście wykopane w glebie, skale lub jednym i drugim. Tunele służą do transportu, transportu wody, ścieków i przewodów użyteczności publicznej. Mają długą historię stosowania, sięgającą starożytnych cywilizacji, a we współczesnym społeczeństwie stają się coraz ważniejsze dla rozwoju transportu i infrastruktury.

Podstawy budowy tunelu obejmują szereg etapów, które obejmują pomiary i badanie terenu, projektowanie tunelu, wykopy i budowę oraz końcowe prace wykończeniowe. Etapy te muszą być starannie zaplanowane i wykonane, aby zapewnić bezpieczeństwo i trwałość tunelu, a także zminimalizować wpływ na otaczające środowisko.

Budowa tuneli wiąże się również z wykorzystaniem specjalistycznego sprzętu i technik, takich jak maszyny do wiercenia tuneli, materiały wybuchowe i systemy wsporcze, które wymagają wykwalifikowanych pracowników i inżynierów. W procesie budowy należy również wziąć pod uwagę potencjalne zagrożenia, takie jak wody gruntowe, niestabilność gleby i ryzyko zawalenia się.

Ogólnie rzecz biorąc, budowa tunelu to złożony i wymagający proces, który wymaga starannego planowania, wykonania i monitorowania, aby zapewnić pomyślne zakończenie projektu.

Przeznaczenie i rodzaje tuneli

Tunele to podziemne przejścia zbudowane z różnych materiałów skalnych lub gruntowych. Przeznaczenie tuneli jest różne i można je wykorzystywać do transportu, zaopatrzenia w wodę, ścieków, energetyki wodnej, górnictwa i innych celów.

Tunele można ogólnie podzielić na następujące kategorie w zależności od ich przeznaczenia:

1. Tunele transportowe: Tunele te są zbudowane z myślą o ruchu kołowym, transporcie kolejowym i ruchu pieszym. Przykładami są tunele drogowe, tunele kolejowe i chodniki dla pieszych.
2. Tunele użyteczności publicznej: Tunele te służą do transportu rur, kabli i innych usług użyteczności publicznej, takich jak woda, gaz, energia elektryczna i telekomunikacja.
3. Tunele górnicze: Tunele te są budowane w kopalniach w celu wydobycia minerały i rudy.
4. Tunele elektrowni wodnych: Tunele te służą do transportu wody do elektrowni wodnych, gdzie siła wody wykorzystywana jest do wytwarzania energii elektrycznej.
5. Tunele kanalizacyjne: Tunele te służą do transportu ścieków z jednego miejsca do drugiego, zwykle z oczyszczalni do punktu zrzutu.

Rodzaj tunelu wybrany do konkretnego projektu będzie zależał od jego przeznaczenia, a także warunków geologicznych i środowiskowych terenu.

Tło historyczne budowy tuneli

Historia budowy tuneli sięga tysięcy lat wstecz i obejmują wczesne przykłady tuneli wykorzystywanych do celów irygacyjnych, górniczych i transportowych. Starożytni Grecy i Rzymianie byli znani z inżynierii tuneli, których tunele wykorzystywano do budowy akweduktów, systemów kanalizacyjnych i transportu. W średniowieczu tunele budowano do celów obronnych, takich jak tajne drogi ucieczki lub do przeprowadzania niespodziewanych ataków na twierdze wroga.

W czasach nowożytnych budowa tuneli znacznie się rozwinęła wraz z wprowadzeniem w XIX wieku technik wiercenia i strzałów. Opracowanie maszyny do drążenia tuneli (TBM) w połowie XX wieku jeszcze bardziej zrewolucjonizowało budowę tuneli, umożliwiając szybsze i wydajniejsze kopanie. Obecnie tunele budowane są do wielu różnych celów, w tym do transportu (takiego jak drogi, koleje i metro), transportu wody, górnictwa i magazynowania.

Badania terenowe i względy geologiczne

Badania terenowe i względy geologiczne są krytycznymi aspektami projektów budowy tuneli. Niezbędne jest dokładne rozpoznanie terenu, aby określić warunki geologiczne i geotechniczne w proponowanej lokalizacji tunelu, a także zidentyfikować potencjalne zagrożenia geologiczne, które mogą mieć wpływ na budowę i eksploatację tunelu. Warunki geologiczne panujące na miejscu mogą mieć znaczący wpływ na projekt tunelu, metody budowy i całkowity koszt projektu.

Badanie terenu zazwyczaj obejmuje połączenie map geologicznych, badań geofizycznych i wierceń w celu pobrania próbek gleby i skał do badań laboratoryjnych. Mapowanie geologiczne obejmuje badanie powierzchniowych formacji skalnych i ich cech, w tym orientacji, wytrzymałości i przepuszczalności. Badania geofizyczne wykorzystują nieinwazyjne techniki badania podpowierzchniowych formacji skalnych i wykrywania wszelkich anomalii, które mogą wskazywać na obecność zagrożeń geologicznych, takich jak błędy, spękań i wód gruntowych. Wiercenie zapewnia bardziej szczegółowe zrozumienie warunków podpowierzchniowych poprzez uzyskanie próbek gleby i skał do badań laboratoryjnych.

Względy geologiczne występujące podczas budowy tunelu obejmują rodzaj i wytrzymałość skały lub gruntu, w którym tunel jest drążony, obecność wód gruntowych i charakterystykę ich przepływu, możliwość aktywności sejsmicznej oraz potencjalne zagrożenia geologiczne, takie jak osunięcia się ziemi i skały. Warunki geologiczne mogą również mieć wpływ na wybór metody drążenia tuneli, np. zastosowanie maszyny wiertniczej zamiast metod wiercenia i strzałów.

Ogólnie rzecz biorąc, dokładne badanie terenu i zrozumienie warunków geologicznych panujących w miejscu lokalizacji tunelu mają kluczowe znaczenie dla bezpiecznej i pomyślnej budowy tunelu.

Znaczenie badania witryny

Badanie terenu jest ważnym aspektem budowy tunelu, ponieważ pomaga zidentyfikować potencjalne zagrożenia geologiczne i inne czynniki, które mogą mieć wpływ na proces budowy. Dokładne badanie miejsca może pomóc w określeniu właściwości gleby i skał, obecności wód gruntowych oraz potencjalnej aktywności sejsmicznej. Informacje te można wykorzystać do opracowania odpowiedniego projektu tunelu, a także do zidentyfikowania wszelkich potencjalnych zagrożeń i wyzwań, którymi należy się zająć w procesie budowy. Ponadto badanie terenu może pomóc w zidentyfikowaniu wszelkich potencjalnych skutków projektu dla środowiska lub społeczeństwa, którym można zaradzić poprzez zastosowanie odpowiednich środków łagodzących. Ogólnie rzecz biorąc, badanie terenu jest krytycznym krokiem w procesie budowy tunelu, ponieważ dostarcza ważnych informacji na temat projektowania i budowy bezpiecznego i efektywnego tunelu.

Metody badania terenu

Istnieje kilka metod badania terenu pod budowę tunelu. Niektóre z typowych metod to:

1. Badanie na biurku: Badanie dokumentacji obejmuje przegląd istniejącej literatury, mapy geologicznei raporty oraz wszelkie inne istotne informacje na temat witryny.
2. Badania geofizyczne: Wiąże się to z wykorzystaniem różnych technik geofizycznych w celu uzyskania informacji o powierzchni podpowierzchniowej, takich jak badania sejsmiczne, radar penetrujący grunt, badania rezystywności i badania elektromagnetyczne.
3. Odwierty: W ziemi wierci się odwierty w celu pobrania próbek gleby i skał do badań laboratoryjnych. Można je również wykorzystać do wykonywania in-situ pomiarów ciśnienia i przepuszczalności wód gruntowych.
4. Doły próbne: Doły próbne to wykopy wykonywane w celu wizualnej kontroli podpowierzchni i można je wykorzystać do pobrania próbek gleby do badań laboratoryjnych.
5. Mapowanie pola: Mapowanie terenowe obejmuje mapowanie geologii powierzchni, struktur geologicznych i wszelkich cech powierzchni, które mogą mieć wpływ na konstrukcję tunelu.
6. Oprzyrządowanie: Można zainstalować różne przyrządy do pomiaru właściwości gruntu podczas budowy tunelu. Przyrządy te mogą obejmować inklinometry, piezometry i tensometry.

Metody zastosowane do badania terenu będą zależeć od konkretnych warunków panujących w miejscu budowy oraz wymagań projektu.

Czynniki geologiczne wpływające na budowę tuneli

Czynniki geologiczne odgrywają znaczącą rolę w wykonalności i projektowaniu projektu budowy tunelu. Niektóre z ważnych czynników geologicznych wpływających na budowę tunelu obejmują:

1. Rodzaj skały lub gleby: Rodzaj skały lub gruntu, w którym budowany jest tunel, będzie miał znaczący wpływ na jego projekt, stabilność i metodę budowy.
2. Jakość górotworu: Jakość górotworu, w tym jego wytrzymałość, stabilność i charakterystyka odkształceń, może mieć wpływ na projekt tunelu, metodę wykopów i wymagania dotyczące podpór.
3. Struktury geologiczne: Struktury geologiczne, takie jak uskoki, złącza, płaszczyzny podłoża i marszczenie może znacząco wpłynąć na projekt tunelu, metodę wykopów i wymagania dotyczące podpór.
4. Wody gruntowe: Obecność i przepływ wód gruntowych może mieć wpływ na konstrukcję tunelu, zwiększając ryzyko przedostania się wody i powodując niestabilność otaczającej skały lub gleby.
5. Sejsmiczność: Tunele budowane w obszarach aktywnych sejsmicznie muszą być zaprojektowane tak, aby wytrzymywały naprężenia i odkształcenia powodowane przez trzęsienia ziemi.
6. Stabilność zbocza: Stabilność otaczających zboczy i zboczy może mieć wpływ na konstrukcję tunelu i bezpieczeństwo.
7. Aspekty środowiskowe: Tunele budowane na obszarach wrażliwych pod względem środowiskowym muszą być zaprojektowane tak, aby zminimalizować ich wpływ na otaczający ekosystem.

Ogólnie rzecz biorąc, szczegółowe badanie terenu ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia czynników geologicznych, które mogą mieć wpływ na budowę tunelu oraz opracowania odpowiedniego projektu i planu budowy tunelu.

Systemy klasyfikacji górotworu

Systemy klasyfikacji górotworu służą do oceny jakości górotworów i oceny ich przydatności do budowy tuneli. Systemy te uwzględniają różnorodne czynniki, w tym wytrzymałość skały, nieciągłości, rozstaw spoin, zwietrzenieoraz stan wód gruntowych.

Powszechnie stosowanym systemem klasyfikacji górotworu jest system Rock Mass Rating (RMR), opracowany przez Bieniawskiego w 1973 roku. RMR przypisuje wartości liczbowe różnym parametrom, takim jak jednoosiowa wytrzymałość na ściskanie, rozstaw nieciągłości i stan wód gruntowych. Wartości są następnie łączone w celu uzyskania ogólnej oceny górotworu, którą można wykorzystać do przewidywania trudności w drążeniu tunelu w skale.

Innym powszechnie stosowanym systemem klasyfikacji górotworu jest system Q, który został opracowany przez Bartona i in. w 1974 r. System Q wykorzystuje podobne parametry jak system RMR, ale kładzie większy nacisk na orientację i trwałość nieciągłości.

Inne systemy klasyfikacji górotworu obejmują system indeksu wytrzymałości geologicznej (GSI), który został opracowany przez Hoeka w 1994 r., oraz system indeksu jakości tunelowania (TQI), który został opracowany przez Grimstada i Bartona w 1993 r.

Projekt tunelu

Projektowanie tunelu to proces określania najbardziej efektywnego i wydajnego sposobu drążenia tunelu w oparciu o warunki geologiczne i przeznaczenie tunelu. Proces projektowania zazwyczaj składa się z następujących etapów:

1. Ustal przeznaczenie tunelu: Cel tunelu powinien być jasno określony, aby określić odpowiedni rozmiar, kształt i ustawienie tunelu.
2. Badania geologiczne i geotechniczne: ten etap obejmuje gromadzenie danych na temat właściwości geologicznych i geotechnicznych terenu, takich jak rodzaj skały, wytrzymałość i stabilność, stan wód gruntowych oraz obecność wszelkich uskoków lub innych cech geologicznych, które mogą mieć wpływ na projekt i budowę tunelu.
3. Wyrównanie tunelu: Trasa tunelu opiera się na takich czynnikach, jak przeznaczenie tunelu, warunki geologiczne i topograficzne miejsca oraz wszelkie względy środowiskowe. Czynniki wpływające na przebieg tunelu obejmują obecność uskoków lub innych cech geologicznych, lokalizację struktur powierzchniowych oraz potrzebę minimalizacji wpływu na środowisko.
4. Przekrój tunelu: Przekrój tunelu zależy od przeznaczenia tunelu, przewidywanego ruchu lub innych obciążeń oraz warunków geologicznych. Przekrój może być okrągły, eliptyczny, podkowy lub inny, w zależności od warunków panujących na miejscu.
5. System wspomagający: System podpór ma za zadanie stabilizować tunel w trakcie wykopu i po nim. System nośny może obejmować kotwy skalne, beton natryskowy, żebra stalowe i/lub okładzinę betonową.
6. Wentylacja i drenaż: Systemy wentylacji i odwadniania zaprojektowano tak, aby zapewnić bezpieczną i wydajną eksploatację tunelu. Systemy wentylacyjne służą do usuwania gazów spalinowych i zapewnienia świeżego powietrza pracownikom i pasażerom, natomiast systemy odwadniające służą do usuwania wody z tunelu i zapobiegania zalaniu.
7. Metody konstrukcyjne: Do drążenia tuneli można stosować różne metody konstrukcyjne, w tym wiercenia i strzały, maszyny do wiercenia tuneli (TBM) i metody kopania sekwencyjnego (SEM). Wybór odpowiedniej metody budowy zależy od warunków geologicznych, przeznaczenia tunelu oraz dostępnego sprzętu i zasobów.
8. Oszacowanie kosztów: Ostatnim krokiem w procesie projektowania tunelu jest oszacowanie kosztów budowy w oparciu o specyfikacje projektowe, wybraną metodę budowy i przewidywane warunki terenowe.

Ogólnie rzecz biorąc, projektowanie tuneli to złożony proces, który wymaga wiedzy geologów, inżynierów i innych specjalistów, aby zapewnić bezpieczną i wydajną budowę tuneli spełniających zamierzony cel.

Parametry projektowe i rozważania

Projekt tunelu zależy od wielu czynników, w tym:

1. Przeznaczenie tunelu: Projekt tunelu będzie zależał od jego przeznaczenia. Na przykład tunel autostradowy będzie miał inne wymagania projektowe niż tunel używany do transportu wodnego.
2. Warunki strony: Geologia i topografia terenu będą miały wpływ na projekt tunelu. Należy wziąć pod uwagę takie czynniki, jak wytrzymałość skał, dopływ wody i wymagania dotyczące podparcia gruntu.
3. Wymiary tunelu: Średnicę tunelu, jego długość i położenie należy określić w oparciu o warunki terenowe i przeznaczenie tunelu.
4. Metoda wykopalisk: Metoda zastosowana do wykopania tunelu będzie również miała wpływ na projekt. Metody takie jak wiercenie i strzałowanie, maszyny do wiercenia tuneli (TBM) i metoda odkrywkowa będą miały inne wymagania.
5. Wentylacja: Projekt tunelu będzie musiał uwzględniać wentylację, aby zapewnić bezpieczeństwo pracowników i użytkowników tunelu.
6. Drenaż: Projekt tunelu będzie musiał także uwzględniać elementy drenażu, aby zarządzać dopływem wód gruntowych i zapobiegać powodziom.
7. Ochrona przeciwpożarowa: W projekcie tunelu należy uwzględnić środki ochrony przeciwpożarowej, aby zapewnić bezpieczeństwo użytkowników.
8. Systemy ruchu i bezpieczeństwa: W projekcie należy również uwzględnić systemy ruchu drogowego i bezpieczeństwa, takie jak oświetlenie, oznakowanie i telefony alarmowe.
9. Aspekty środowiskowe: Projekt tunelu będzie wymagał uwzględnienia potencjalnego wpływu budowy i eksploatacji na środowisko oraz podjęcia kroków w celu zminimalizowania tego wpływu.

Rodzaje obudów tuneli i systemów podpór

Istnieje kilka rodzajów okładzin i systemów podpór tuneli stosowanych przy budowie tuneli, a wybór jednego z nich zależy od wielu czynników, w tym warunków geologicznych, przeznaczenia tunelu, metody budowy i budżetu. Do najpopularniejszych typów wykładzin tunelowych i systemów wsporczych zaliczają się:

1. Wykładzina z betonu natryskowego: Jest to warstwa betonu natryskiwana na skałę lub glebę, aby zapewnić wsparcie i zapobiec zawaleniu się. Jest często stosowany w tunelach na miękkim podłożu i można go szybko zastosować.
2. Podpora żeber stalowych: Żebra stalowe służą do podparcia ścian i dachu tunelu. Żebra stalowe można prefabrykować i szybko instalować, co czyni je popularnym wyborem w tunelach w twardej skale.
3. Wylewka betonowa wylewana na miejscu: polega na wlaniu betonu do wnęki tunelu w celu utworzenia trwałej okładziny. Jest często stosowany w większych tunelach o dużym natężeniu ruchu.
4. Maszyny do wiercenia tuneli (TBM): Maszyny TBM mogą być używane do kopania tuneli i jednocześnie zapewniać wsparcie. W miarę przesuwania się TBM za nią instalowane są segmenty betonowe, tworząc okładzinę.
5. Zamrażanie gruntu: Metoda ta polega na zamrażaniu otaczającego gruntu w celu utworzenia tymczasowego systemu wsparcia. Jest często stosowany w tunelach przechodzących przez glebę lub skałę wodonośną.
6. Kotwy i siatka do skał: Metoda ta polega na wierceniu otworów w skale i instalowaniu stalowych śrub w celu zapewnienia podparcia. Siatka druciana służy również do stabilizacji skały i zapobiegania wpadaniu gruzu do tunelu.
7. Beton natryskowy wzmocniony włóknami: Jest podobny do okładziny z betonu natryskowego, ale z dodatkiem wzmocnienia włóknem w celu zwiększenia wytrzymałości i trwałości.

Wybór wykładziny i systemu podpór często stanowi kompromis pomiędzy kosztem, szybkością budowy i specyficznymi warunkami geologicznymi napotkanymi podczas wykopów.

Systemy odwadniania tuneli

Systemy odwadniania tuneli są niezbędne do usuwania wody, która może przedostać się do tunelu podczas budowy i eksploatacji. Istnieją różne typy systemów odwadniania tuneli, w tym:

1. Studnie odwadniające: Instaluje się je w pobliżu tunelu w celu przechwytywania i gromadzenia wody gruntowej przed jej wejściem do tunelu. Studnie odwadniające mogą być stałe lub tymczasowe.
2. Galerie drenażowe: Są to systemy odwadniające wbudowane w wykładzinę tunelu, które zbierają wodę i odprowadzają ją do studzienki ściekowej lub stacji pomp.
3. studzienki: Są to komory zbudowane w niskich punktach tunelu, w których może gromadzić się woda i być wypompowywana.
4. Lakierki: Pompy służą do usuwania wody ze studzienek tunelowych i chodników odwadniających oraz odprowadzania jej na powierzchnię lub do stacji uzdatniania wody.

Rodzaj zastosowanego systemu odwadniającego zależy od budowy geologicznej i hydrologicznej obszaru, a także metody budowy i przebiegu tunelu. Właściwy projekt i montaż systemów odwadniania tuneli są ważne dla zapewnienia bezpieczeństwa i długotrwałej trwałości tunelu.

Wentylacja i oświetlenie

Wentylacja i oświetlenie to ważne aspekty budowy tuneli, które zapewniają bezpieczeństwo, utrzymanie właściwej jakości powietrza oraz widoczność dla pracowników i użytkowników. Systemy wentylacyjne zostały zaprojektowane tak, aby zapewnić stały dopływ świeżego powietrza do tunelu, jednocześnie usuwając zużyte powietrze, kurz i szkodliwe gazy. System wentylacji składa się zazwyczaj z sieci kanałów wentylacyjnych, wentylatorów i systemów monitorowania jakości powietrza.

Oświetlenie jest również istotnym aspektem budowy tuneli, szczególnie ze względu na bezpieczeństwo i widoczność. Systemy oświetleniowe są zwykle projektowane tak, aby zapewnić odpowiednie oświetlenie kierowcom, pieszym i pracownikom tunelu. System oświetlenia może składać się z różnych rodzajów świateł, takich jak świetlówki, diody LED i żarówki, w zależności od konkretnych wymagań i warunków panujących w tunelu. Projekt systemu oświetleniowego powinien również uwzględniać efektywność energetyczną i wpływ na środowisko.

Kopanie tuneli i metody budowy

Metody kopania i budowy tuneli różnią się w zależności od warunków geologicznych, długości i średnicy tunelu oraz innych czynników. Oto niektóre z najpopularniejszych metod kopania i budowy tuneli:

1. Metoda wiercenia i strzału: Metoda ta polega na wierceniu otworów w ścianie skalnej, a następnie wysadzaniu jej w powietrze przy użyciu materiałów wybuchowych. Powstały gruz jest usuwany za pomocą sprzętu do załadunku i ciągnięcia.
2. Metoda drążenia tuneli (TBM).: W tej metodzie wykorzystuje się maszynę, która kopie tunel, jednocześnie instalując wykładzinę tunelu. Maszyny TBM można stosować zarówno w tunelach w twardej skale, jak i w miękkim podłożu.
3. Nowa austriacka metoda tunelowania (NATM): Metoda ta polega na wykopaniu tunelu w małych odcinkach, a następnie podparciu urobku tymczasową okładziną, np. natryskiwanym betonem lub kotwami skalnymi, przed przejściem do następnego odcinka.
4. Metoda wycinania i zakrywania: Metodę tę stosuje się w przypadku płytkich tuneli i obejmuje wykopanie rowu, budowę tunelu, a następnie zasypanie wykopu.
5. Metoda wykopalisk sekwencyjnych (SEM): Metoda ta polega na drążeniu tunelu w małych odcinkach, przy użyciu podpór gruntowych i środków wzmacniających w celu kontrolowania deformacji i stabilizacji tunelu.
6. Tunelowanie tarczy: W tej metodzie do jednoczesnego kopania i podpierania tunelu wykorzystuje się tarczę lub podobny specjalistyczny sprzęt.

Wybór metody wykopów zależy od różnych czynników, takich jak długość tunelu, średnica, warunki geologiczne, stan wód gruntowych, dostępne zasoby i względy środowiskowe.

Metoda wiercenia i strzału

Metoda wiercenia i strzałów jest tradycyjną techniką stosowaną przy drążeniu tuneli i polega na wierceniu otworów w skale lub glebie, wypełnianiu otworów materiałami wybuchowymi, a następnie detonowaniu materiałów wybuchowych w celu rozdrobnienia skały lub gleby. Rozdrobnioną skałę lub ziemię usuwa się następnie za pomocą maszyn lub pracy ręcznej.

Metoda wiercenia i strzału polega na wierceniu szeregu otworów w przodku skały lub gruntu przy użyciu specjalistycznego sprzętu, takiego jak wiertarki do skał lub maszyny do wiercenia tuneli. Otwory są zazwyczaj rozmieszczone w regularnych odstępach i ułożone według wzoru zaprojektowanego tak, aby uzyskać pożądany profil wykopu. Po wywierceniu otworów ładuje się do nich materiały wybuchowe, które następnie detonuje się za pomocą zdalnego spustu.

Po wybuchu rozdrobniona skała lub ziemia są usuwane za pomocą koparek lub ładowarek, a tunel jest stabilizowany za pomocą systemu podpór. System podpór może obejmować kotwy skalne, łuki stalowe lub okładziny betonowe, w zależności od rodzaju skały lub gleby i wymagań projektu.

Metoda wiercenia i strzałów może być bardzo skuteczna w przypadku kopania tuneli w twardej skale, ale może być również czasochłonna i kosztowna, szczególnie na gęsto zaludnionych obszarach, gdzie hałas i wibracje powstające podczas robót strzałowych mogą stanowić problem.

Metoda drążenia tuneli (TBM).

Metoda wiercenia tuneli (TBM) jest popularną techniką wykorzystywaną do drążenia tuneli w różnych warunkach geologicznych. TBM to duża cylindryczna maszyna, która może przebijać się przez różne rodzaje gleby i skał za pomocą obrotowej głowicy urabiającej z frezami tarczowymi, która może drążyć przodek tunelu, jednocześnie instalując wykładzinę tunelu.

Metoda TBM jest ogólnie preferowana w przypadku długich i prostych tuneli, ponieważ jest mniej pracochłonna i może pracować znacznie szybciej niż inne metody drążenia tuneli. Metoda TBM jest również preferowana na obszarach miejskich, gdzie istnieje potrzeba minimalizacji wpływu na otaczającą społeczność, ponieważ wytwarza mniej hałasu, wibracji i pyłu niż inne metody.

Metoda TBM zazwyczaj obejmuje następujące kroki:

1. Wykop szybu startowego: W punkcie początkowym tunelu, w którym będzie montowana maszyna TBM, wykopany zostanie duży dół.
2. Montaż i uruchomienie TBM: TBM jest montowany na dnie szybu startowego, a następnie wprowadzany do linii trasowania tunelu.
3. Wykop TBM: Maszyna TBM wykopuje znajdującą się przed nią ziemię lub skałę, jednocześnie instalując prefabrykowane segmenty betonowe lub inne materiały wykładzinowe tunelu.
4. Usuwanie błota: Urobek, czyli „muł”, jest transportowany z tunelu za pomocą przenośnika taśmowego lub rurociągu szlamu.
5. Montaż wykładziny tunelu: Po wykopaniu przez TBM określonej długości tunelu za TBM instalowane są prefabrykowane segmenty betonowe lub inne materiały okładzinowe tunelu.
6. Odzyskiwanie TBM: Kiedy TBM dotrze do końca tunelu, zostaje zdemontowany i wydobyty z tunelu za pomocą tego samego szybu startowego.

Metoda odkrywkowa

Metoda odkrywkowa to technika stosowana przy budowie płytkich tuneli lub konstrukcji podziemnych. Metoda ta polega na wykopaniu w ziemi rowu i wbudowaniu w nim konstrukcji. Następnie wykop jest zasypywany urobkiem lub prefabrykowaną płytą betonową.

Metoda ta jest odpowiednia do budowy tuneli na obszarach miejskich lub obszarach, gdzie występuje problem ruchu naziemnego. Jest to również skuteczna technika budowy podziemnych stacji kolejowych, ciągów pieszych i tuneli odprowadzających wodę deszczową. Metoda ta ma jednak pewne ograniczenia, takie jak wysoki koszt budowy, zakłócenia ruchu naziemnego podczas wykopów oraz ograniczenia dotyczące głębokości wykopów.

Nowa austriacka metoda tunelowania (NATM)

Nowa austriacka metoda tunelowania (NATM) to metoda budowy tuneli opracowana w latach 1960. XX wieku w Austrii. Znana jest również jako metoda wykopalisk sekwencyjnych (SEM). NATM polega na drążeniu tunelu małymi odcinkami, czyli „wykopami”, zwykle o długości około 3-4 metrów, a następnie natychmiastowym wzmacnianiu urobku warstwą torkretu i kotew skalnych lub żeber stalowych. Otaczająca skała lub gleba zapewnia dodatkowe wsparcie. Metoda ta pozwala na elastyczność w dostosowaniu się do warunków geologicznych występujących podczas wykopów i jest szczególnie odpowiednia dla miękkiego lub niestabilnego gruntu. NATM ma również tę zaletę, że jest stosunkowo szybki i ekonomiczny, ponieważ nie wymaga szerokiego użycia ciężkiego sprzętu. Jednak aby było to skuteczne, wymaga to wysokiego poziomu umiejętności i wiedzy specjalistycznej ze strony zespołu budowlanego.

Systemy nośne tuneli

Systemy podpór tuneli służą do stabilizacji podłoża i zapobiegania zapadaniu się podczas drążenia tunelu. Wybór systemu wsporczego zależy od wielu czynników, w tym od budowy geologicznej gruntu, rodzaju budowanego tunelu i zastosowanej metody wykopu. Niektóre popularne typy systemów nośnych tuneli obejmują:

1. Kotwy do skał: Są to długie stalowe pręty wkładane do otworów wiertniczych i cementowane na miejscu. Zapewniają wzmocnienie i stabilizację górotworu poprzez przenoszenie obciążeń pomiędzy blokami skalnymi.
2. Beton natryskowy: Jest to mieszanka betonu natryskowego, którą nakłada się na odsłoniętą powierzchnię skały, tworząc cienką powłokę, która działa jako tymczasowe podparcie do czasu zbudowania ostatecznej okładziny.
3. Łuki stalowe: Są to prefabrykowane lub produkowane na zamówienie łuki stalowe, które służą do podparcia dachu i ścian tunelu.
4. Beton zbrojony: Jest to powszechny materiał okładzinowy tuneli. Beton zbrojony jest wylewany na miejscu lub prefabrykowany poza placem budowy, a następnie instalowany w tunelu.
5. Żebra stalowe i otulina: Jest to metoda podparcia tunelu, w której montuje się żebra stalowe, a następnie pomiędzy nimi umieszcza się otuliny drewniane. Otulina pomaga utrzymać grunt na miejscu do czasu wykonania ostatecznej okładziny.
6. Zamrażanie gruntu: Jest to metoda podparcia stosowana w miękkich warunkach gruntowych, w których gleba jest zamarzana za pomocą ciekłego azotu lub innych czynników chłodniczych. Tworzy to lodową ścianę wokół tunelu, która zapewnia tymczasowe podparcie do czasu zainstalowania ostatecznej wykładziny.

Wybór systemu podpór zależy od warunków geologicznych, metody wykopów i projektu tunelu. System podpór musi zapewniać tymczasowe wsparcie podczas wykopów i budowy, a także długoterminowe wsparcie w celu utrzymania stabilności tunelu przez cały okres jego użytkowania.

Kotwienie skał i torkretowanie

Kotwienie do skał i torkretowanie to dwie popularne techniki stosowane do podparć tuneli w konstrukcjach podziemnych.

Kotwienie skał polega na wierceniu otworów w przodku skały i wkładaniu w nie stalowych śrub, które następnie są cementowane. Śruby podtrzymują skałę i zapobiegają jej zawaleniu.

Z kolei natryskiwanie polega na natryskiwaniu warstwy betonu na ścianę skalną za pomocą węża wysokociśnieniowego. Beton zapewnia dodatkowe wsparcie i pomaga zapobiegać spadaniu skał.

Obie techniki można stosować w połączeniu z innymi systemami wsporczymi, takimi jak stalowe żebra lub siatka, aby zapewnić dodatkowe wzmocnienie ścian i dachu tunelu. Konkretny zastosowany system podpór będzie zależał od budowy geologicznej tunelu i wymagań projektowych.

Łuki i żebra stalowe

Przy budowie tuneli powszechnie stosuje się stalowe łuki i żebra, które zapewniają dodatkowe podparcie wykładziny tunelu. Są one zwykle wykonane ze stali lub połączenia stali i betonu i instalowane wzdłuż ścian tuneli, aby zapewnić dodatkową wytrzymałość i stabilność górotworu.

Łuki stalowe są zwykle stosowane w płytkich tunelach o rozpiętości mniejszej niż 10 metrów, natomiast żebra stalowe są stosowane w większych tunelach o rozpiętości większej niż 10 metrów. Stalowe łuki lub żebra są zwykle instalowane według z góry określonego wzoru i utrzymywane na miejscu za pomocą kotew skalnych, które są długimi stalowymi prętami zakotwiczonymi w skale otaczającej tunel.

Zastosowanie stalowych łuków i żeber jest szczególnie przydatne w niestabilnych formacjach skalnych, gdzie górotwór ma tendencję do odkształcania się lub zapadania. Łuki lub żebra mogą pomóc w rozłożeniu obciążenia i zapewnić dodatkowe wsparcie wykładzinie tunelu, co pomaga zapewnić stabilność i bezpieczeństwo tunelu.

Okładziny żelbetowe

Okładziny żelbetowe są powszechnie stosowane do budowy tuneli, ponieważ zapewniają trwałe i mocne podparcie konstrukcyjne. Wykładziny żelbetowe są zwykle stosowane w tunelach o dużej średnicy i wyższych wymaganiach dotyczących stabilności. Wykładzina zapewnia odporność na obciążenia zewnętrzne, przenosi obciążenie podłoża oraz chroni tunel przed wnikaniem wody i korozją.

Proces budowy obudowy żelbetowej składa się z następujących etapów:

1. Wznoszenie szalunków: Szalunek będący konstrukcją tymczasową wznosi się do kształtu i wielkości przekroju tunelu.
2. Układanie stali zbrojeniowej: Stal zbrojeniową umieszcza się wewnątrz szalunku zgodnie z wymaganiami projektowymi.
3. Wylewanie betonu: Po umieszczeniu stali zbrojeniowej w szalunku wlewa się beton. Projekt mieszanki betonowej jest zwykle projektowany tak, aby osiągnąć wysoką wytrzymałość i trwałość.
4. Utwardzanie: Po wylaniu betonu należy go utwardzać przez określony czas, aby osiągnąć swoją projektową wytrzymałość. Utwardzanie można przeprowadzić poprzez utwardzanie na mokro lub przez nałożenie środków utwardzających na powierzchnię betonu.
5. Rozmontowanie szalunku: Gdy beton osiągnie wystarczającą wytrzymałość, szalunek zostaje usunięty, odsłaniając stwardniałą okładzinę betonową.

Okładziny żelbetowe można projektować w różnych kształtach i rozmiarach, w zależności od przebiegu tunelu i warunków geologicznych. W niektórych przypadkach stosuje się prefabrykowane segmenty betonowe, które są produkowane poza miejscem budowy i montowane wewnątrz tunelu przy użyciu specjalistycznego sprzętu.

Wyzwania i rozwiązania związane z budową tuneli

Budowa tunelu może wiązać się z wieloma wyzwaniami, którym należy sprostać, aby zapewnić pomyślne zakończenie projektu. Do typowych wyzwań związanych z budową tuneli należą:

1. Warunki geotechniczne: Warunki geologiczne terenu mogą w dużym stopniu wpływać na proces budowy, utrudniając drążenie tunelu. Na przykład tunele zbudowane w twardych formacjach skalnych są łatwiejsze do wykopania niż tunele zbudowane w miękkiej glebie.
2. Wody gruntowe: Wody gruntowe mogą stanowić wyzwanie podczas budowy tunelu, ponieważ mogą osłabić systemy nośne tunelu i spowodować niestabilność. Należy zainstalować odpowiednie systemy odwadniające i odwadniające, aby zapobiec zalaniu i uszkodzeniu tunelu.
3. Wentylacja: Wentylacja ma kluczowe znaczenie przy budowie tuneli, ponieważ zapewnia świeże powietrze i usuwa kurz, opary i gazy, które mogą gromadzić się w tunelu. Właściwa wentylacja jest konieczna dla bezpieczeństwa pracowników i efektywnej pracy sprzętu.
4. Ograniczona przestrzeń: ograniczona przestrzeń w tunelu może utrudniać manewrowanie ciężkim sprzętem i materiałami, co może spowolnić proces budowy. Innowacyjne rozwiązania, takie jak zdalnie sterowany sprzęt i systemy zrobotyzowane, mogą pomóc złagodzić to wyzwanie.
5. Bezpieczeństwo: Budowa tuneli może być niebezpieczna ze względu na ryzyko zawalenia się, upadku skał, powodzi, pożarów i eksplozji. Aby chronić pracowników i społeczeństwo, należy wdrożyć rygorystyczne środki bezpieczeństwa.

Aby sprostać tym wyzwaniom, projekty budowy tuneli wymagają starannego planowania i wykonania. Nowoczesne technologie, takie jak projektowanie wspomagane komputerowo, modele symulacyjne i monitorowanie w czasie rzeczywistym, mogą pomóc w planowaniu i realizacji projektów budowy tuneli. Ponadto doświadczeni specjaliści zajmujący się drążeniem tuneli, znający geologię i inżynierię tuneli, mogą pomóc w zidentyfikowaniu potencjalnych wyzwań i opracowaniu skutecznych rozwiązań.

Dopływy i odwadnianie wody

Podczas budowy tunelu jednym z głównych wyzwań jest radzenie sobie z napływem wody. Woda może przedostać się do tunelu z otaczających go formacji skalnych lub z wód gruntowych. To może prowadzić z takimi problemami, jak zalanie, niestabilność wykopu i erozja wykładziny tunelu.

Aby zarządzać dopływem wody, często instaluje się system odwadniania. Wiąże się to z instalacją pomp i systemów odwadniających, które usuwają wodę z tunelu podczas jego kopania. System odwadniający można zaprojektować tak, aby nadzorował dopływ zarówno wód gruntowych, jak i powierzchniowych.

W niektórych przypadkach iniekowanie można również zastosować w celu ograniczenia dopływu wody poprzez wypełnienie pustych przestrzeni i pęknięć w otaczającym górotworze. Dodatkowo można zamontować wodoodporną membranę lub wykładzinę, która w pierwszej kolejności zapobiegnie przedostawaniu się wody do tunelu.

Inne wyzwania podczas budowy tunelu mogą obejmować radzenie sobie z trudnymi warunkami geologicznymi, takimi jak wina strefy lub silnie spękana skała. Wyzwaniom tym można sprostać poprzez dokładne zbadanie terenu, odpowiednie metody wykopów i skuteczne systemy wsparcia.

Należy pamiętać, że każdy projekt budowy tunelu jest wyjątkowy i może wiązać się z odrębnymi wyzwaniami, wymagającymi dostosowanych rozwiązań, aby je pokonać.

Zagrożenia geologiczne i geotechniczne

Zagrożenia geologiczne i geotechniczne są częstym wyzwaniem napotykanym podczas budowy tuneli. Zagrożenia te mogą obejmować tąpania, ściskanie gruntu, strefy uskoków, wysoki dopływ wody, emisję gazów i inne niekorzystne warunki geologiczne i geotechniczne.

Trzęsienia mają miejsce, gdy naprężenia w górotworze przekraczają wytrzymałość skały, powodując nagłą i gwałtowną awarię. Ziemia ściskająca ma miejsce, gdy górotwór odkształca się pod wpływem wysokiego ciśnienia ograniczającego, co prowadzi do zbieżności ścian tunelu. Strefy uskoków mogą być problematyczne, ponieważ mogą zawierać luźne i słabe materiały, co może wymagać dodatkowych środków wsparcia.

Wysoki dopływ wody może również stanowić wyzwanie podczas budowy tunelu. Aby kontrolować przedostawanie się wody do tunelu, mogą być konieczne metody odwadniania. Emisje gazów, takich jak metan, również mogą być niebezpieczne i wymagają dokładnego monitorowania.

Rozwiązania tych wyzwań obejmują dokładne zbadanie terenu i planowanie w celu zidentyfikowania potencjalnych zagrożeń, zastosowanie odpowiednich systemów podpór tunelu oraz wdrożenie skutecznych systemów odwadniania i wentylacji. Dodatkowo zastosowanie zaawansowanych technologii, takich jak modelowanie 3D i symulacje komputerowe, może pomóc w identyfikacji potencjalnych zagrożeń i optymalizacji projektu systemu obudowy tunelu. Regularne monitorowanie podczas budowy może również pomóc w wykryciu potencjalnych zagrożeń i zajęciu się nimi, zanim staną się poważnym problemem.

Wpływ na środowisko i środki łagodzące

Budowa tuneli może mieć szereg skutków dla środowiska, w tym:

1. Niszczenie i fragmentacja siedlisk: Budowa tuneli może spowodować fragmentację i utratę siedlisk różnych gatunków flory i fauny.
2. Erozja i sedymentacja gleby: Prace wykopaliskowe i budowlane mogą prowadzić do erozji i sedymentacji gleby, co może zaszkodzić ekosystemom wodnym.
3. Zanieczyszczenie wody: Budowa tunelu może prowadzić do uwolnienia substancji zanieczyszczających do pobliskich źródeł wody, co może zaszkodzić organizmom wodnym.
4. Zanieczyszczenie powietrza: Budowa tuneli może powodować uwalnianie do powietrza pyłów, spalin i innych substancji zanieczyszczających, które mogą szkodzić zdrowiu ludzkiemu i środowisku.
5. Zanieczyszczenie hałasem: Budowa tunelu może generować wysoki poziom hałasu, który może przeszkadzać pobliskim mieszkańcom i dzikiej przyrodzie.

Aby złagodzić te skutki, można podjąć szereg działań, w tym:

1. Odbudowa siedlisk: Można podjąć wysiłki w celu przywrócenia siedlisk na obszarach dotkniętych budową tuneli.
2. Kontrola erozji i osadów: Aby zapobiec erozji i sedymentacji gleby, można zastosować środki takie jak płoty mułowe i stawy osadowe.
3. Uzdatnianie wody: Wodę można uzdatniać przed jej spuszczeniem w celu usunięcia substancji zanieczyszczających.
4. Kontrola zanieczyszczenia powietrza: W celu zmniejszenia zanieczyszczenia powietrza można zastosować środki takie jak ograniczanie zapylenia oraz wykorzystanie pojazdów i sprzętu o niskiej emisji.
5. Bariery i izolacja akustyczna: Bariery i izolacje można zastosować w celu zmniejszenia ilości hałasu docierającego do pobliskich mieszkańców i dzikiej przyrody.
6. Monitorowanie i zgodność: Można prowadzić regularne monitorowanie, aby upewnić się, że standardy środowiskowe są przestrzegane, a wszelkie pojawiające się problemy można szybko rozwiązać.

Konserwacja i renowacja tuneli

Utrzymanie i renowacja tuneli to ważne aspekty zarządzania tunelami, zapewniające ich bezpieczną i wydajną eksploatację przez cały projektowany okres użytkowania. Do kluczowych działań związanych z utrzymaniem i renowacją tuneli należą:

1. Rutynowa kontrola i monitorowanie: Regularna kontrola i monitorowanie konstrukcji tuneli, okładzin i systemów wsporczych są niezbędne w celu wykrycia wszelkich oznak pogorszenia się lub uszkodzenia.
2. Czyszczenie i usuwanie zanieczyszczeń: Regularne czyszczenie tunelu i usuwanie gruzu, osadów i innych przeszkód z systemów odwadniających, tuneli dostępowych i systemów wentylacyjnych jest ważne dla zapewnienia płynnej i bezpiecznej pracy.
3. Naprawy i konserwacja: Naprawy i czynności konserwacyjne, takie jak spoinowanie, wypełnianie pęknięć i wymiana uszkodzonych lub skorodowanych elementów, są niezbędne do utrzymania integralności konstrukcji tunelu.
4. Ulepszenia i modernizacje: W celu poprawy bezpieczeństwa i wydajności mogą być wymagane modernizacje i modernizacje systemów tuneli, takich jak oświetlenie, wentylacja i systemy łączności.
5. Renowacja i wzmocnienie: Renowacja i wzmocnienie konstrukcji tunelu może być konieczna ze względu na zniszczenie lub zmiany w użytkowaniu tunelu.
6. Zarządzanie ryzykiem i gotowość na wypadek sytuacji awaryjnych: Zarządzanie ryzykiem i plany gotowości na sytuacje awaryjne są ważne, aby zapewnić bezpieczeństwo użytkowników tunelu i zminimalizować skutki wszelkich incydentów lub wypadków.

Ogólnie rzecz biorąc, działania związane z utrzymaniem i renowacją tuneli wymagają starannego planowania i wykonania, aby zapewnić ich skuteczność i zminimalizować zakłócenia dla użytkowników tuneli.

Monitoring i konserwacja tuneli

Monitorowanie i konserwacja tuneli mają kluczowe znaczenie dla zapewnienia bezpieczeństwa i trwałości konstrukcji tunelu. Regularne monitorowanie może pomóc w identyfikacji oznak pogorszenia się stanu lub uszkodzeń, którym można zaradzić, zanim staną się poważnymi problemami. Niektóre powszechne metody monitorowania tuneli obejmują inspekcje wizualne, oprzyrządowanie i badania nieniszczące.

Inspekcje wizualne obejmują fizyczną kontrolę tunelu pod kątem oznak zużycia, takich jak pęknięcia, nieszczelności i uszkodzenia wykładziny lub systemów wsporczych. Oprzyrządowanie obejmuje instalację czujników do pomiaru różnych parametrów, takich jak temperatura, wilgotność, ciśnienie wody i ruch gruntu. Do oceny integralności konstrukcji tunelu można również zastosować techniki badań nieniszczących, takie jak radar penetracyjny, badania ultradźwiękowe i inspekcja magnetyczno-proszkowa.

Czynności konserwacyjne mogą obejmować czyszczenie tunelu, naprawę uszkodzeń lub nieszczelności oraz wymianę zużytych lub uszkodzonych elementów, takich jak oświetlenie, systemy wentylacyjne i systemy nośne. Renowacja może być konieczna w celu usunięcia bardziej znaczących uszkodzeń lub pogorszenia jakości i może obejmować takie techniki, jak spoinowanie, natryskiwanie lub nakładanie nowej wykładziny.

Ogólnie rzecz biorąc, regularne monitorowanie i konserwacja mają kluczowe znaczenie dla zapewnienia długoterminowego bezpieczeństwa i funkcjonalności tuneli i mogą pomóc w zapobieganiu kosztownym naprawom, a nawet katastrofalnym awariom.

Studia przypadków projektów budowy tuneli

Na całym świecie istnieje wiele przykładów znaczących projektów budowy tuneli. Oto kilka godnych uwagi:

1. Tunel pod kanałem La Manche: Znany również jako „Chunnel”, tunel ten łączy Wielką Brytanię i Francję pod kanałem La Manche. Ma długość 31.4 mil, co czyni go najdłuższym podwodnym tunelem na świecie. Tunel składa się z dwóch równoległych tuneli kolejowych i tunelu serwisowego.
2. Tunel bazowy Gottharda: Tunel ten, położony w Szwajcarii, jest obecnie najdłuższym tunelem kolejowym na świecie, mierzącym 35.5 mil długości. Stanowi kluczową część nowego połączenia kolejowego przez Alpy, łączącego Zurych i Mediolan.
3. Tunel zastępczy wiaduktu Alaskan Way: Tunel ten, zlokalizowany w Seattle w stanie Waszyngton, zastąpił starzejącą się podwyższoną autostradę, która była narażona na trzęsienia ziemi. Tunel ma dwie mile długości i prowadzi drogą stanową 99 pod centrum Seattle.
4. Crossrail: Jest to nowa, główna linia kolejowa budowana obecnie w Londynie w Anglii. Obejmuje dwudrutowy tunel o długości 13 km, który będzie przebiegał pod miastem i połączy 40 stacji.
5. Most Hongkong-Zhuhai-Makau: ten projekt mostu-tunelu łączy miasta Hongkong, Zhuhai i Makau w Chinach. Obejmuje odcinek tunelu o długości 4.2 km biegnący pod Morzem Południowochińskim.

Wszystkie te projekty stwarzały wyjątkowe wyzwania pod względem geologii, warunków terenowych i metod budowy. Są dobrymi przykładami tego, jak ważne jest staranne planowanie, badanie terenu i projektowanie dla pomyślnej budowy tuneli.

Wnioski wyciągnięte z nieudanych projektów budowy tuneli

Wnioski wyciągnięte z nieudanych projektów budowy tuneli mogą pomóc inżynierom i specjalistom budowlanym uniknąć podobnych błędów w przyszłości. Do typowych przyczyn niepowodzeń w budowie tuneli zaliczają się złe badania terenu, nieodpowiedni projekt i planowanie, niewystarczające systemy podpór oraz nieprzewidziane warunki geologiczne lub geotechniczne.

Na przykład zawalenie się tunelu budowanego na potrzeby projektu autostrady Big Dig w Bostonie w stanie Massachusetts w 2006 r. było wynikiem splotu czynników, w tym nieodpowiednich badań terenu, wadliwego projektu i złych praktyk budowlanych. W rezultacie zespół budowlany musiał podjąć szeroko zakrojone prace naprawcze, aby rozwiązać problemy, co doprowadziło do znacznych opóźnień i przekroczeń kosztów.

Podobnie budowa projektu Crossrail w Londynie była opóźniona i groziło przekroczeniem kosztów ze względu na nieoczekiwane warunki geologiczne i geotechniczne. W ramach projektu napotkano trudne warunki gruntowe, w tym warstwy piasku, żwiru i gliny, które wymagały dodatkowego wsparcia i środków wzmacniających.

Wnioski wyciągnięte z takich incydentów mogą obejmować potrzebę rygorystycznych badań i testów na miejscu, lepszej komunikacji między projektantami a zespołami budowlanymi, wdrożenia solidniejszych protokołów bezpieczeństwa oraz wykorzystania zaawansowanych technologii i sprzętu do monitorowania prac budowlanych i zarządzania nimi.

Referencje

1. Dzwon, FG (2007). Geologia inżynierska i konstrukcja. Prasa Spon.
2. Hoek, E. i Bray, J. (2014). Inżynieria zboczy skalnych: cywilna i górnicza. CRC Prasa.
3. Krampe, J., Müller, J. i Neumann, F. (2017). Inżynieria podziemna: planowanie, projektowanie, budowa i eksploatacja przestrzeni podziemnej. Skoczek.
4. Krajowe Stowarzyszenie Wód Podziemnych. (2019). Wody gruntowe i studnie. CRC Prasa.
5. Novakowski, KS i Wilkin, RT (2011). Remediacja wód gruntowych i gleb: projektowanie procesów i kosztorysowanie sprawdzonych technologii. Johna Wileya i synów.
6. Robery, PC (2013). Wprowadzenie do tunelowania. CRC Prasa.
7. Rojek, J. (2015). Tunelowanie i mechanika tuneli: racjonalne podejście do drążenia tuneli. CRC Prasa.
8. Terzaghi, K., Peck, RB i Mesri, G. (1996). Mechanika gruntów w praktyce inżynierskiej. Johna Wileya i synów.
9. Williams, DJ (2013). Inżynieria geotechniczna zapór nasypowych. CRC Prasa.
10. Yilmaz, I. (2010). Analiza danych sejsmicznych: przetwarzanie, inwersja i interpretacja danych sejsmicznych. Towarzystwo Geofizyków Poszukiwawczych.